Michalski Konstanty Józef

Michalski Konstanty Józef (1879-1947), konferencjonista, duszpasterz inteligencji, profesor i rektor UJ. znany w Europie historyk filozofii średniowiecznej, publicysta, pisarz.

Urodził się 12 IV 1879 w Dąbrówce Małej (dziś Katowice). Syn hutnika Ignacego i Pauliny Winkler. Szkołę elementarną ukończył w Siemianowicach, zaś średnią w niższym seminarium misjonarskim w Krakowie. Do Zgromadzenia wstąpił w roku 1896 a śluby złożył 8 XII 1898 r. Egzamin dojrzałości zdał w 1900 r. w Gimnazjum św. Anny w Krakowie (dziś I Liceum Ogólnokształcące im. B. Nowodworskiego). Studia filozoficzno-teologiczne odbył w seminarium Zgromadzenia w Krakowie a w dniu 5 VII 1903 r. przyjął święcenia kapłańskie w katedrze na Wawelu z rąk bpa Anatola Nowaka.

Po święceniach kapłańskich oddawał się pracy duszpasterskiej w kościele na Kleparzu oraz nauczycielskiej, katechetycznej i wydawniczo-pisarskiej. Od 1904 r. uczył języka polskiego i literatury w wyższych klasach gimnazjum misjonarskiego. W latach 1906-1908 był katechetą w Liceum Żeńskim Kaplińskiej w Krakowie, gdzie uczył etyki i historii Kościoła. Od 1904 r. wykładał historię filozofii w seminarium Zgromadzenia na Stradomiu, a od 1906 r. również patrologię. Jego działalność wydawniczo-pisarska ograniczała się wówczas do „Roczników Obydwóch Zgromadzeń św. Wincentego a Paulo” i do czasopisma „Miłosierdzie Chrześcijańskie”. W marcu 1905 r. objął redakcję „Roczników”. Jako redaktor troszczył się nie tylko o należyty dobór artykułów i regularne pojawianie się pisma, lecz umieszczał tam również własne teksty.

W latach 1900-1906, z przerwą jednego roku, studiował slawistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim; uczęszczał na wykłady takich uczonych, jak: Jan Michał Rozwadowski, Jan Łoś, Stanisław Tarnowski, Józef Tretiak i Stanisław Windakiewicz. W latach 1909-1911 studiował na Uniwersytecie Katolickim w Lovanium, gdzie jego profesorami byli pierwsi i najbliżsi współpracownicy D. Merciera: M. De Wulf, D. Nys, L. Nol i A. Michotte. W lipcu 1909 r. otrzymał dyplom bakalaureatu, a w 1910 r. licencjat na podstawie pracy: Mach et Duhem. Etude epistemologiąue comparee. Do doktoratu (1911) przygotował tezę pt. La reaction contre le psychologisme en Allemagne. Husserl, ses predecesseurs et ses partisans.

W drugiej połowie lutego 1911 r. Michalski wrócił do Krakowa i rozpoczął wykłady z filozofii w Instytucie Teologicznym Zgromadzenia. Prowadził je do 1922 r. Na Wydziale Teologicznym UJ zaczął wykładać w 1914 r.; najpierw jako lektor i zastępca profesora, a od 1919 r. jako profesor nadzwyczajny. W 1921 r. został mianowany profesorem zwyczajnym. Do 1934 r. wykładał całą filozofię, z wyjątkiem teodycei i etyki. Od 1934 r. ograniczył się już tylko do wykładów z metafizyki ogólnej, psychologii i historii filozofii średniowiecznej, inne przedmioty wykładał ks. Jan Salamucha. Opracowując wykłady. Michalski sięgał do Sumy teologicznej, którą określał jako genialną syntezę. Tomizm nie był jednak dla niego systemem zamkniętym, lecz otwartym i żywym. Żywy tomizm Michalskiego wynikał m.in. z jego szacunku dla obcej myśli. Szacunek ten nie pozwalał mu na zamknięcie się w jednym systemie i na programowe pomijanie innych doktryn i poglądów.

W czerwcu 1931 r. został rektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego. W ciągu rocznego urzędowania na tym stanowisku zajął się rozbudową warsztatów pracy, m.in. Biblioteki Jagiellońskiej, doborem sił nauczycielskich, wyposażeniem zakładów i ścisłym kontaktem nauki polskiej z zagranicą. W czasie pełnienia urzędu rektora wiele trosk przysporzyły\’ mu: nowa ustawa o ustroju szkolnictwa oraz ówczesne rozruchy studenckie. Podczas tych rozruchów, które w październiku i listopadzie 1931 r. poważnie zakłóciły normalne życie akademickie, obie strony uznawały sprawiedliwe i godne postępowanie rektora.

W 1927 r. Michalski został członkiem – korespondentem, a w 1933 r. członkiem zwyczajnym Polskiej Akademii Umiejętności. W wydawnictwach tej instytucji drukował większość swych prac naukowych, tam też przedstawił projekt monumentalnego wydawnictwa: Corpus Philosophorum Medii Aevi, które było realizowane wysiłkiem Międzynarodowej Unii Akademii. Współpracował z PAU a mianowicie z jej Komisją do badania historii filozofii w Polsce; zresztą już w 1914 r. referował na jej posiedzeniach swe rozprawy. W latach 1918-1938 był sekretarzem wymienionej Komisji a w latach 1938-1947 jej przewodniczącym. W latach 1945-1947 był wicedyrektorem Wydziału Historyczno-Filozoficznego PAU. Jako pracownik PAU należał do Komitetu Wydawniczego „Kwartalnika Filozoficznego”, do Komitetu Słownika łaciny średniowiecznej i do Rady Polskiego słownika biograficznego (1935-1946). Od 1933 r. był również przewodniczącym Komitetu Wydawnictw Śląskich. W ramach prac organizacyjno-społecznych zainicjował Naukowy Instytut Katolicki w Krakowie, którego celem miało być rozwijanie myśli katolickiej poprzez bibliotekę i odczyty oraz skupianie innych stowarzyszeń katolickich wokół tego ośrodka. Otwarcie Instytutu nastąpiło w 1928 r. W 1940 r. władze okupacyjne rozwiązały Instytut. Po wojnie Michalski podejmował próby jego reaktywowania, ale bezskutecznie.

W okresie nauczania na UJ i w latach swej współpracy z PAU ogłosił Michalski szereg prac ściśle naukowych, które dotyczyły przede wszystkim historii filozofii wieków średnich. Prace te można ułożyć w trzy grupy. Do pierwszej z nich należą studia odnoszące się do polskiej filozofii średniowiecznej. W grupie tej mieszczą się takie rozprawy, jak: Michał z Brzystrzykowa i Jan ze Stobnicy jako przedstawiciele skotyzmu w Polsce (1915), Tomizm w Polsce na przełomie XV i XVI w. (1916), Jan Burydanus i jego wpływ na filozofię scholastyczną w Polsce (1916). W drugiej grupie są pisma o filozofii XIV w., np.: Wpływ Oxfordu na filozofię Jana z Mirecourt (1921), Die vielfachen Redaktionen einiger Kommentare zu Petrus Lombardus (1924), Le criticisme et le scepticisme dans la philosophie du XIV^e siecle (1927), La physiąe nouvelle et les differents courants philosophiques au XIV^e siecle (1928), Le probleme de la volonte à Oxford et à Paris au XIV^e siecle (1937). W tych pracach Michalski m.in. ukazał wpływ Oxfordu na filozofię w Paryżu; podał zbiór dokumentów papieskich, potępiających niektóre tezy viae modernae i zanalizował poglądy Jana z Mirecourt; wprowadził do historii filozofii nieznane dotąd nazwiska, jak np. R. Billingham, T. Buckingham, R. Halifax, i in. Pod wpływem lektury dzieł Ernesta Macha i Piotra Duhema postawił pytanie, czy na Uniwersytecie Jagiellońskim również, podobnie jak na Zachodzie, pojawili się zwolennicy tzw. teorii impetu. Odpowiadając na to stwierdził, że w Krakowie nie tylko istnieli zwolennicy tej teorii, lecz także dyskusja na ten temat była tu bardzo żywa. Dlatego Kopernik, jeszcze przed swym pobytem w Italii, mógł zapoznać się z tą teorią i pod jej wpływem sformułował pewne idee w zakresie astronomii. W swych studiach nad filozofią zachodnią XIV w. – w przeciwieństwie do Duhema, który pierwszorzędnym przedmiotem swych zainteresowań uczynił filozofię przyrody – zajmował się przede wszystkim problemami logicznymi i epistemologicznymi, najbardziej typowymi dla tej epoki. Dlatego badania te ześrodkowały się na krytycyzmie i sceptycyzmie XIV w. Inspirując się filozofią Nicolai Hartmanna, uwzględniał w tych badaniach nie tyle gotowe systemy, ile raczej zagadnienia, przy czym problemy współczesne stawały się dla niego podnietą do odkrywania podobnych myśli u schyłku średniowiecza. Filozofia wartości Maxa Schelera skłoniła go do szukania w filozofii XIV w. problemu roli poznawczej woli, a logika trójwartościowa Jana Łukasiewicza – do uwzględnienia u terministów XIV w. trzeciej wartości logicznej, różnej od prawdy i fałszu. Ta ostatnia tematyka wywołała pewną polemikę, zwłaszcza ze strony Ph. Böhnera.

Trzecia grupa pism Michalskiego zawiera jego dantologię. Należy tu wymienić przede wszystkim takie rozprawy, jak: Mistyka i scholastyka u Dantego (1921), Myśl franciszkańska i jej wpływ na Dantego (1927). Eros i logos u Dantego (1936), La gnoseologie de Dante (1950). W rozprawach tych autor doszedł do wniosku, że u Dantego na pierwszy plan wysuwają się trzy idee: idea wyzwolenia duszy od zła, idea wewnętrznego oświecenia duszy przez Boga i idea zjednoczenia człowieka z Bogiem. Rozwijając te myśli, omawia m.in. sublimację uczuć. Tematowi temu poświęcił zresztą odrębną rozprawę i często powracał do niego w innych swoich pismach. Ponadto w studiach o Dantem na uwagą zasługują refleksje autora nad osobą Beatrycze. P. Mandonnet przyjął tezę, że Beatrycze jest czystą fikcją literacką, symbolem Objawienia lub porządku nadprzyrodzonego w całej jego konkretnej rzeczywistości, obejmującej fakty historyczne, doktrynę i kult. Autor, zgadzając się częściowo z Mandonnetem, sądził, że Beatrycze jest osobą historyczną, która w Boskiej komedii stała się symbolem łaski uświęcającej, łącznie z cnotami teologicznymi. Nawiązując do poglądów Romana Ingardena, podkreślał, że w tekstach Dantego uwyraźnia się zasadnicza różnica między dziełem literackim a naukowym: dzieło literackie wprowadza nas w świat favola, w świat zmyślonych sytuacji i osób, podczas gdy dzieło naukowe ukazuje nam świat realnych, historycznych osób i zdarzeń. W tekstach Dantego – inaczej niż Gilson – doszukiwał się fideizmu, odnosząc go jako do swego źródła bądź do fideizmu Ryszarda od św. Wiktora, bądź też do prądów całej epoki. Zdaniem Michalskiego wpływ na Dantego wywarł Albert Wielki. W związku z tym sądził, że anonimową postacią, która w otoczeniu Św. Tomasza w Raju odzywa się, by udzielić odpowiedzi na ważne pytania Beatrycze i Dantego, jest właśnie Albert Wielki.

Roman Ingarden tak scharakteryzował Michalskiego jako historyka filozofii: Był on najwybitniejszym, jak dotąd, polskim historykiem filozofii, zarazem pierwszym w Polsce uczonym, który badania w zakresie historii filozofii postawił na prawdziwie europejskim poziomie, sięgając wprost do źródeł i prowadząc studia samodzielne na odcinkach przed nim mało zbadanych lub zgoła nieznanych. Był zarazem pierwszym uczonym polskim, który pracując nad wyjaśnieniem głównych prądów w filozofii późnego średniowiecza na terenie Francji i Anglii w XIV w., wniósł w tej dziedzinie trwały i istotny dorobek w naukę europejską (TP 1947 nr 34).

W myśli średniowiecza znalazł również inspirację do swych prac nad filozofią dziejów. Opierając się na doktrynie Św. Tomasza, pogląd swój na proces dziejowy nazwał perfekcjoryzmem, używając na określenie tego procesu symbolu spirali. Za św. Tomaszem powtarzał, że człowiek – zarówno w swym myśleniu jak i działaniu – dąży zawsze od tego, co mniej doskonałe, ku temu, co bardziej doskonałe. Na początku dziejów filozofii spotykamy poglądy naiwne, po których następują inne, coraz doskonalsze, coraz bardziej krytyczne. Podobnie w życiu społecznym, w jego początkach widzimy instytucje bardzo niedoskonałe, prymitywne, zarodkowe, ale stwierdzamy, że z biegiem czasu zmieniają się w coraz lepsze i doskonalsze.

Oprócz prac ściśle naukowych pozostawił Michalski wiele artykułów, które można zaliczyć do kategorii wysokiej popularyzacji. Na szczególną uwagę zasługują artykuły będące esejami biograficznymi, np. esej o Władysławie Natansonie, o K. H. Rostworowskim i o Juliuszu Osterwie. Artykuły z tej grupy odznaczają się na ogół pięknym stylem literackim, zbliżającym się nieraz do prozy poetyckiej. Z drugiej strony w pismach wymienionych znajduje się bogactwo myśli, tak że można z nich wydobyć i zrekonstruować całą filozofię i teologię autora.

Do ostatniej grupy pism należą także dwie książki: Brat Albert (1946) oraz Między heroizmem a bestialstwem (1949). Praca poświęcona Bratu Albertowi nie miała być w intencji autora biografią w ścisłym tego słowa znaczeniu. Do osobowości Brata Alberta Michalski podszedł jako psycholog i teolog. Jako psycholog pragnął, na podstawie współczesnej typologii, podać szkic charakterologiczny, określić typ somatyczno-psychiczny Brata Alberta. Jako teolog zaś starał się, by od strony nadprzyrodzonej opisać wewnętrzne przemiany duchowe w życiu Brata Alberta. Chociaż autor skoncentrował się głównie na opisie przeobrażeń duchowych Brata Alberta, to jednak podał w książce także pewne szczegóły z jego życia, oparte na własnych badaniach. Korzystając z dokumentów pisanych oraz utrwalając wspomnienia tych, którzy znali osobiście Brata Alberta, ustalił pewne dane. Już po wydaniu książki, w osobnym artykule, wyświetlił faktyczną datę urodzenia Brata Alberta. Dotychczas, opierając się na metryce warszawskiej, podawano jako datę urodzenia rok 1846. Na podstawie metryki igołomskiej doszedł Michalski do wniosku, że Brat Albert urodził się w roku 1845.

W drugiej książce omówił Michalski zagadnienie heroizmu, wyróżniając m.in. trzy rodzaje heroizmów w działaniu: heroiczny pietyzm, heroiczne męstwo i heroiczną abnegację. Swe rozważania teoretyczne pragnął naświetlić materiałem ankietowym. W tym celu gromadził wypowiedzi byłych więźniów obozów koncentracyjnych, gdyż miał przekonanie, że w najcięższych warunkach, gdy człowiek jest sponiewierany, najdobitniej objawia się osobowość heroiczna.

Za swe zasługi na polu naukowym otrzymał Michalski od rządu polskiego Krzyż Komandorski Orderu Polonia Restituta (1936), a ze strony rządu francuskiego Krzyż Oficerski Legii Honorowej (1937). W 1940 r. został również włączony do grona członków Papieskiej Akademii Św. Tomasza w Rzymie.

W dniu 6 XI 1939 r. Michalski wraz z innymi profesorami UJ został podstępnie aresztowany i przewieziony do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen pod Berlinem, gdzie przebywał do lutego 1940 r. Dalsze lata spędził w ziemi sandomierskiej (Sichów, Rytwiany, Szwagrów, Sandomierz), oddając się pracy duszpasterskiej. W 1945 r. powrócił do Krakowa i od marca tego roku rozpoczął na nowo wykłady na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Zmarł 6 VIII 1947 w Krakowie; pogrzeb odbył się 8 VIII; jego zwłoki pochowano w grobowcu Zgromadzenia na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

_________________________________

Artykuł znajduje się w: Misjonarze św. Wincentego a Paulo w Polsce II-1 Biografie, ss. 311-318.